Jan en Rachel van der Lee vormen sinds een aantal jaar een dynamisch schrijfduo: Jara Lee. Met hun onderscheidende boeken – het in een bepaald genre stoppen is onmogelijk – hebben zij al veel lezers voor zich gewonnen. In het echte leven zijn zij getrouwd, in hun fictieve wereld nemen zij personages bij de hand. Onlangs is hun nieuwste boek, De afrekening, uitgekomen. Ook deze wordt weer jubelend ontvangen en dat is niet gek. Het schrijfplezier spat van de pagina’s af, evenals het inlevingsvermogen en de empathie voor de personages. Hoog tijd dus om het echtpaar een aantal prangende vragen te stellen.
Deze vraag hebben jullie vast al vaak gekregen: hebben jullie ooit onenigheid tijdens het schrijven of bedenken van een verhaal?
Rachel: Ik denk dat we in elk verhaal wel op een discussie uitkomen wat wel of niet te doen. Ik denk dat toen we net begonnen we meer op toeval aan lieten komen dan nu. Mede door het werk van Jan heb ik graag wat hoofdstukken vooraf gepland met wat we ongeveer gaan doen met welke personages. Ook om te voorkomen dat je ergens te lang in een gebeurtenis blijft hangen. Dat gebeurde nog wel toen we net begonnen maar nu toch niet meer.
Mogelijk door de jaren en de verhalen heen dat je net als in een echt huwelijk merkt dat het een kwestie is van geven en nemen. Wel moet ik eerlijk zijn. De afrekening, ons laatste negende boek hebben wij juist langer geleden geschreven. Daarmee dacht ik bijna dat er een einde was gekomen aan onze schrijfcarrière aangezien Jan iets deed met een personage waar ik niets mee kon. Het heeft drie dagen geduurd voor hij mij wist te overtuigen dat het goed zou komen. Dat blijkt want het boek is er gelukkig gekomen en nog veel andere verhalen die we hebben staan.
Jan: Het ligt eraan wat er verstaan wordt onder onenigheid. Natuurlijk zijn er regelmatig verschillen van mening hoe we in een verhaal verder willen. Over het algemeen komen we daar gewoon uit na overleg. In een heel enkel geval kan dat lastiger zijn en dan kiezen we voor een middenweg of laten de keuze aan de persoon die de ‘hoofdrol’ in dat deel van het verhaal schrijft. Echte onenigheid, waaronder ik versta dat we er niet binnen een dag/avond uitkomen, hebben we vrijwel nooit. Tijdens het schrijven van De Afrekening is dat één keer voorgekomen, maar ook in dat geval werd uiteindelijk de keuze in voortgang bepaald door de persoon die het betreffende personage in het verhaal als schrijver vertegenwoordigde. Bij mijn weten gaat dat dat bij ons in alle gevallen op die manier.
Wat kenmerkend is voor jullie verhalen, is de enorme menselijkheid. Jullie duiken echt in de psyche van de mens. Elke handeling wordt uiteindelijk verklaard door gebeurtenissen uit het verleden. Komt dat voort uit mensenkennis of zijn jullie gewoon meesters in psychologie?
Rachel: Ik ga mijzelf geen meester in de psychologie noemen. Door vooral veel van mijn eigen ervaringen die niet allemaal even leuk waren, heel veel geleerd. Deels heb ik in mijn opleiding veel geleerd maar ook tijdens de begeleiding van mijn autistische zoon. Hij was 11 jaar toen ik eindelijk een diagnose kreeg. Hierdoor heb ik veel hulpverleners versleten om het maar even zo te noemen.. Zeker in de tijd dat ik nog alleenstaande moeder was.
Bij verzonnen personages stop ik er graag ‘problemen’ in omdat het personages levendig maakt. Maar ook is er vaak een reden waarom iemand iets doet. Vaak is dat terug te voeren naar een verleden van een slechte jeugd of gewoon domweg omdat iemand slecht is. Maar heel soms geven we een crimineel het voordeel van de twijfel. Het zijn ook mensen. Misschien word ik wel sentimenteler bij het ouder worden. Maar als je goed om je heen kijkt is er werkelijk overal wel wat. Achter elke voordeur schuilt een verhaal en daar verdiep ik me graag in om een verhaal meer diepgang te geven.
Jan: Ik ben van oorsprong wetenschapper. Mijn studierichting was Microbiologie en Biochemie. Daar zat dus geen psychologie bij, maar naast die studie ben ik mijn hele leven al heel erg breed geïnteresseerd. Zo mag ik graag de meest uiteenlopende documentaires kijken en daar zit ook veel tussen over het gedrag en de psyche van mensen. Waarschijnlijk daardoor houd ik ervan om verschillen te zoeken en uitersten te verkennen. Tijdens het schrijven heb ik ook vrijwel altijd verschillende andere schermen op mijn laptop open om achtergronden te onderzoeken, iets wat ik niet alleen graag doe, maar waar ik door de jaren heen ook handig in ben geworden.
Een andere mogelijke verklaring waarom er veel menselijkheid in onze personages zit, zou voort kunnen komen door het redelijke gemak waarmee ik (we) ons verplaatsen in een ander persoon (zonder schizofreen te zijn). Dat ‘in de huid van je personage’ stappen levert onze manier van (be)schrijven, maar beperkt ons ook wel als we schrijven. Na het schrijven van een paar hoofdstukken met zeer verschillende personages, moeten we toch vaak stoppen of op zijn minst pauzeren. Ik zou van mezelf niet durven zeggen dat ik veel mensenkennis heb (volgens mij heeft Rachel dat meer), maar ik hou het op inlevingsvermogen.
Dat maakt jullie verhalen ook zo puur. Er wordt niets geromantiseerd. Hoe kiezen jullie uit wat voor levens de personages hebben?
Rachel: Eigenlijk heeft iedereen zijn ups en downs. De kunst is om de negatieve belevingen om te buigen naar iets positiefs. Daarmee romantiseren wij juist soms wel omdat we kunnen kiezen of een persoon in zijn ellende blijft zitten of een andere keuze maakt.
Ik persoonlijk kan er niet tegen dat een boek slechte afloopt dus daar romantiseer ik het wel een beetje. Daar bedoel ik mee, de relaties die ontstaan. We kiezen vaak personages die lijnrecht tegenover elkaar staan. Of een groot verschil tussen arm en rijk, of een sociaal type tegenover iemand die dat totaal niet is. En zo kan ik nog wel even doorgaan. Tegenpolen tegenover elkaar leveren op zich al een mooi verhaal op.
Jan is het volledig met mij eens.. dit is onze manier van werken.. dat is leuk en uitdagend omdat je echt niet weet wie je tegenover je krijgt in een gesprek bij een eerste ontmoeting op papier.
Jullie schuwen zware onderwerpen ook niet. Zoals in De afrekening. Daarin komt onder andere drugsverslaving, moord, ontvoering, verkrachting en zelfs kinderporno voor. Hoe is het als auteur om dat op papier te zetten?
Rachel: Niet altijd gemakkelijk. Omdat het onder geen enkele voorwaarde grof mag zijn. Het gebeuren op zich is natuurlijk grof en sla de kranten en het nieuws er op na, die dingen gebeuren in het echt ook. Soms verzin je iets en dan is de werkelijkheid erger. Wij zijn natuurlijk niet de enige auteurs die deze onderwerpen laten spelen in boeken.
De gemiddelde detective doet dat ook. Wij zochten naar ‘gewone’ mensen die het meemaken en op hun manier op gaan lossen. En dan ga je je als schrijver verplaatsen in het karakter van je personage hoe ze ermee omgaan. Bij de verslaving van Chrissy ben ik op veel sites geweest om te proberen ‘te voelen’ wat zij meemaakt tijdens het afkicken, maar ook haar zwakte en haar verleden meegenomen. Zelf heb ik een moeilijke jeugd gehad. Hulpverleners vroegen mij heel vaak of ik niet op één of andere manier verslaafd was alsof dat heel gewoon was na een jeugd als de mijne. Ik herinner me mijn verbazing nog tot op de dag van vandaag. Voor een deel neem ik eigen ervaringen mee in de personen die ik schrijf. Makkelijk is het niet. Uitdagend wel. En als ik dan hoor dat mensen onze personages in hun hart sluiten dan is er toch een doel bereikt.
Jan: Voor mij is dat op zichzelf niet al te lastig. Het enige waar terdege rekening mee moet worden gehouden is de manier waarop het op papier komt te staan. Wij willen geen horror verhalen schrijven en ‘mensen ook niet op verkeerde gedachten brengen’. Het resultaat moet dus zijn dat een verslaving moord of verkrachting, etc wel genoemd en verwerkt wordt in het verhaal, maar zonder expliciete details. Zoals al in vorige vragen is beantwoord, willen we in onze verhalen normale/realistische personages en dus ook realistische verhaallijnen. De werkelijkheid is over het algemeen extremer dan wat wij bedenken. Daarom moeten die onderwerpen dus ook mee worden genomen, maar in een vorm dat de lezer heel goed begrijpt wat er gebeurd, zonder de (mogelijke) gruwelijkheden uit te schrijven. Het uiteindelijke idee is en blijft voor ons altijd dat het ‘echt gebeurd moet kunnen zijn’.
Rachel: En dat je dan eigenlijk allebei hetzelfde zegt in andere woorden. We antwoorden onafhankelijk van elkaar. Soms denken we verschillend en soms denken we hetzelfde en in dit geval is het hetzelfde.
Ik vind ook dat jullie dat heel goed doen. Het is beslist niet om te choqueren. Zelf omschrijf ik jullie verhalen vaak als een thriller, actie en roman in één, omdat jullie een genre op zichzelf hebben uitgevonden.
Wat is jullie voornaamste doel als auteur?
Jan en Rachel: Voor ons is het een hobby. Wij willen graag mensen een aantal uurtjes leesplezier geven zonder erg ‘dure’ taal te gebruiken. We hebben er zelf heel veel plezier aan om dingen uit te denken op een zo realistisch mogelijke manier. We weten heel goed dat onze boeken niet in een hokje te plaatsen zijn. Zo zwerven onze boeken in verschillende bibliotheken onder verschillende genres. Ze staan maar zelden naast elkaar in een rek. We zijn net niet zover dat we ons genre ook een nieuwe naam kunnen geven haha. Ons doel is wel steeds meer liefhebbers van onze boeken te krijgen.
Het maakt jullie wel uniek. En wat is jullie grootste angst als schrijver?
Rachel: Mijn gevoel voor taal kwijtraken. Me niet meer uit kunnen drukken. In 2010 ben ik heel erg ziek geweest en heb ik gedurende 10 dagen in coma gelegen. Mijn eerste pogingen om te schrijven waren rampzalig. Ik tikte achter mijn toetsenbord heel iets anders dan wat ik wilde zeggen. Dat vond ik een heel enge ervaring. Gelukkig is alles teruggekomen.
Jan: In aanvulling tot Rachel’s opmerking, het verlies van zintuigen om te kunnen schrijven maar dat geldt ook voor Alzheimer. Mede omdat wij elf jaar in leeftijd verschillen en al veel narigheid gezien hebben.
Dat lijkt mij ontzettend heftig! Is schrijven voor jullie ook een soort therapie? Om deze ervaringen een plek te geven?
Rachel: Ja, ik denk het wel. Ik begon als kind al met dagboeken te schrijven. Ik verzon ook allerlei verhaaltjes. Ik herinner me nog dat ik op mijn zesde al zei dat ik net zo wilde worden als Annie MG Schmidt haha. Voor mij is schrijven al mijn hele leven een uitlaatklep. Misschien is er toch een verslaving voortgekomen uit alle vervelende gebeurtenissen en dat is schrijven!
Jan: Voor mij is het puur een hobby en ontspanning.
Hoe kwam het eigenlijk dat jullie besloten om samen boeken te gaan schrijven?
Jan en Rachel: We leerden elkaar kennen via de website ouder alleen. Jan was gescheiden en zijn dochters waren aan hem toegewezen, ik was jong weduwe en ik was achtergebleven met mijn twee kleine zoontjes. Na een ontmoeting met veel meer alleenstaande ouders en kinderen zijn we gaan chatten via het programma ICQ.
Jan had stiekem de hele chat opgeslagen en bewaard. Dat waren 1200 pagina’s waarvan ik zei dat die maar nooit uitgegeven moesten worden in boekvorm. Ik schreef mijn hele leven al, maar daar ontstond het idee om samen iets te gaan proberen. We bemachtigden een plekje voor het beste manuscript van 2009. Echter van dat manuscript is nooit een boek uitgebracht omdat het verhaal niet spannend genoeg was voor een boek, maar wel origineel. Uiteindelijk zijn we gestart en nooit meer opgehouden. We halen berichten uit het nieuws, uit soms eigen ervaringen en we hebben meer ideeën staan dan dat we hebben uitgewerkt.
Zijn er nog andere inspiratiebronnen, naast jullie leven en het nieuws?
Jan en Rachel: Onze jaarlijkse vakanties naar Zuid Frankrijk. Dan gaat er een schrijfblok mee en dan gaan we onder het genot van een hapje en een drankje zitten bomen. Soms ontstaan daar dan ook spontaan nieuwe ideeën.
Zijn jullie al met een volgend boek bezig?
Jan en Rachel: Hoeveel wil je er nog hebben? Eigenlijk werken we er altijd aan. Schrijven zelf gaat best heel snel. Het boek corrigeren wordt een apart verhaal en is het minst leuke.
Laatste vraag: Samen schrijven is dus duidelijk ook leuker. Lezen jullie wel eens samen?
Rachel: Sinds kort eigenlijk. Jan gunde zich er de tijd niet voor terwijl hij wel van lezen houdt. Ik lees wel sneller dan hij maar hij doet het nu ook haha. Dus het antwoord is ja :-).
*** Interview by Eva Krap.
**Vinden jullie het leuk ons op Facebook te volgen?
Like dan onze pagina Samenlezenisleuker en word om mee te kletsen over boeken lid van onze echte gezellige boekengroep! En dat kan hier: Samenlezenisleuker 📚🥂
Jara Lee volgen? En dat kan hier:
Samenlezenisleuker 